Efnaskiptavandamál

Hashimoto-skjaldbólga og Graves-sjúkdómur

Hashitmoto-skjaldbólga og Graves-sjúkdómur (skjaldkeppseitrun) eru sjúkdómar með annars vegar of hæg (skjaldvakabrestur) og hins vegar of hröð efnaskipti (skjaldvakaeitrun).

Eins og með flest annað í lífinu snýst efnaskiptakerfið um jafnvægi. Það er því hvorki æskilegt að hafa of hröð né of hæg efnaskipti. Líkaminn ætti helst sjálfur að geta stillt þetta eftir þeim kröfum sem gerðar eru. Til dæmis ættu efnaskipti að aukast þegar við erum að melta fæðu.

Á sitt hvorum enda rófsins eru Hashimoto’s thyroiditis (of hæg efnaskipti) og Graves-sjúkdómur (of hröð efnaskipti).

TSH og efnaskiptin

TSH-gildi geta hækkað ef það er skortur á skjaldkirtilshormónum í líkamanum og TSH-gildi geta lækkað ef það er of mikið af skjaldkirtilshormónum. Að auki getur magn joðs haft áhrif á TSH-gildi.

Jafnframt geta verið tengsl milli lækkandi TSH-gilda og PCB-efna, fjalata (phthalata), PBDE-efna og díoxína (BMC).

TSH-gildi líta þannig út:

• Eðlileg gildi: 0,5–5 IU/L
• Kjörgildi án lyfjameðferðar: 0,5–2 IU/L

Það sést fylgni milli TSH-gilda og skjaldkirtilsvanda þegar TSH er á bilinu 2,1–5. Því ætti að fylgjast nánar með slíkum gildum.

Forstig þess að við getum myndað skjaldkirtilshormón er próteinið thyroglobulin. Þetta ferli er sérstaklega háð amínósýrunni L-týrósíni. Eftir að thyroglobulin losnar úr skjaldkirtlinum þarf það að tengjast joði til að líkaminn geti myndað skjaldkirtilshormón sem hann getur nýtt sér.

Hvaða hlutverk hafa efnaskiptin?

Efnaskiptin hafa mikil áhrif á allan líkamann. Einmitt af þessari ástæðu geta einkenni efnaskiptavandamála verið mörg og mjög mismunandi.

Einkenni um skjaldvakabrest

Hér fyrir neðan eru dæmi um einkenni sem geta komið fram við skaldvakabrest (hæg efnaskipti:

• Hægur hjartsláttur
• Þreyta
• Þurr húð
• Bjúgur í andliti
• Meltingarvandamál (hægðatregða)
• Ófrjósemi
• Vöðvaverkir
• Kuldahrollur
• Þunglyndi
• Ofþyngd

Hafið í huga að mörg þessara einkenna geta stafað af ýmsum öðrum sjúkdómum. Ef vafi liggur fyrir skal ávallt hafa samband við lækni.

Einkenni um skaldvakaeitrun

Hér fyrir neðan eru dæmi um einkenni sem geta komið fram við skjaldvakaeitrun (hröð efnaskipti):

• Hraður hjartsláttur
• Mikil svitamyndun
• Þyngdartap
• Ófrjósemi
• Pirringur
• Hármissir
• Meltingarvandamál

Hvaða prufur ætti að framkvæma við grun um efnaskiptavandamál?

Þegar efnaskiptin eru skoðuð ætti að minnsta kosti að mæla:

• TSH
• Heildar og frítt T4
• Heildar og frítt T3
• TPO-AB mótefni

Orsakir skjaldvakabrests

Algengasta orsök skjaldvakabrests er sjálfsofnæmisbólga sem skemmir hormónamyndun skjaldkirtilsins. Aðrar orsakir geta verið fyrri skurðaðgerðir á skjaldkirtli, sjúkdómar í heiladingli, lyf eins og litíum og amíódarón, of hár skammtur lyfja, of mikið magn joðs (t.d. í fæðubótarefnum) og fyrri geislameðferð á hálsi og höfði.

Hér að neðan eru þættir sem geta haft áhrif á þróun skjaldvakabrests og því áhugavert að láta athuga þá:

• Thyroglobulin
• Thyroglobulin mótefni
• Selen og joð (mælt í þvagi)
• Reverse T3
• PCB-efni, phthalöt, PBDE-efni, díoxín
• Þungmálmar
• Mögulega erfðavísi eins og DIO2 o.fl.

Einnig má íhuga eftirfarandi við skjaldvakabrest:

• Virkni nýrnahetta (streituhormón: DHEA, DHEA-S)
• Járn (blóðrauði, blóðprósenta, ferritín), sink, A-vítamín, magnesíum, L-týrósín, E-vítamín
• Kynhormón (karl- og kvenhormón)
• Metýlering
• Fæðuóþol IgG
• Meltingarkerfið

Mataræði

Mataræðið getur einnig haft mikil áhrif á hvernig efnaskiptin starfa. Auk þess að veita líkamnum þau vítamín, steinefni o.s.frv. sem nefnd voru hér að ofan, skipta joð, selen og týrósín sérstaklega miklu máli til þess að líkaminn geti myndað skjaldkirtilshormón.

Mikilvægt er að byrja á grunninum: Hollir kolvetnagjafar (grænmeti, heilkorn o.fl.), fita og prótein eru góðir upphafspunktar. Til að hægt sé að veita nákvæmari ráðgjöf á þessu sviði þarf að meta hvern og einn skjólstæðing, svo mataræðið verði sem markvissast fyrir viðkomandi.

Orsakir skjaldvakaeitrunnar

Skjaldvakaeitrun stafa aðallega af tveimur sjúkdómum: Graves-sjúkdómi, sem veldur ofvirkum skjaldkirtli, og skjaldkepp (goiter), þar sem vöxtur í skjaldkirtlinum leiðir til óstýrðrar framleiðslu skjaldkirtilshormóna.

Við slíkar aðstæður má fá lyf sem draga úr hormónamyndun, eða geislavirkt joð sem minnkar skjaldkirtilinn, og í sumum tilfellum er hluti skjaldkirtilsins fjarlægður með skurðaðgerð.

Aftur geta margir þættir haft áhrif á það hvers vegna líkaminn framleiðir of mikið af skjaldkirtilshormónum. Þess vegna þarf að skoða allt lífsstílssamhengið til að greina mögulegar undirliggjandi orsakir.

Hreyfing og skjaldvakaeitrun

Hreyfing hraðar efnaskiptum, sem er eðlileg afleiðing þess að líkaminn þarf að umbreyta sameindum meðan á virkni stendur. Þetta er nauðsynlegur hluti af lífeðlisfræði líkamans. Þjálfun er góð og mikilvæg, en ekkert er gott í óhófi.

Hreyfing er því gagnleg fyrir efnaskiptin, en miklu máli skiptir að hvíla sig vel inn á milli. Einnig þarf að gæta þess að fá rétt magn næringarefna og hitaeininga miðað við hversu mikið er æft.

Þjálfun brýtur líkamann niður (katabólísk áhrif) og leiðir til enduruppbyggingu. Til að verða sterkari þurfa réttar aðstæður að vera fyrir hendi.

Hér getur verið gagnlegt að skoða mataræði, reykingar, áfengisneyslu, hreyfingu, svefn og streitu.

Skjaldvakabrestur og þyngdaraukning

Þar sem efnaskiptin taka þátt í að stjórna orkueyðslu líkamans getur það haft áhrif á hversu vel líkaminn brennir orku. Því geta efnaskiptin haft afgerandi áhrif á þyngdartap og þyngdaraukningu.

Það eru þó margir þættir sem geta haft áhrif á hversu auðvelt eða erfitt er að losna við auka kílóin. Hitaeiningajafnvægi (kaloríur inn og út) er alltaf góður byrjunarpunktur, og síðan ætti að skoða gæði mataræðis. Einnig geta verið sálfélagslegir þættir, erfðir, samsetning örvera í meltingarvegi og margt fleira sem hefur áhrif á getu okkar til að viðhalda kjörþyngd.

Þetta er því alls ekki einfalt mál, og mikilvægt er að taka tillit til einstaklingsbundinna þátta til að ná þeim árangri sem óskað er eftir.

Hvernig eru efnaskiptatruflanir meðhöndlaðar?

Efnaskiptatruflanir má meðhöndla með lyfjum, og til eru ýmis lyf sem geta verið mikilvægur hluti meðferðar fyrir suma.

Auk þess getur verið gagnlegt að skoða ástæðuna fyrir því að efnaskiptavandamál komu upp. Hvað liggur að baki?

Hér getur verið gagnlegt að byrja á grunnþáttum eins og: mataræði, reykingum, áfengisneyslu, hreyfingu, svefni og streitu. Hversu mikil áhrif þessi atriði hafa í hverju tilviki fyrir sig ætti að meta með hjálp viðeigandi ráðgjafar og skoðunar.

Að auki má íhuga tengsl milli meltingarkerfis og ónæmiskerfis, og hvernig þau geta haft áhrif á efnaskiptin hjá hverjum og einum.

Það er sjaldgæft að öll gildi sé hægt að mæla innan hefðbundins heilbrigðiskerfis, af ýmsum ástæðum. Þessi gildi er þó hægt að mæla í okkar klíníkum, sem vinna með rannsóknarstofum erlendis, þar sem slíkt er mögulegt. Prufurnar eru teknar heima og sendar til greiningar. Það eru aðeins fáir meðferðaraðilar hjá okkur sem bjóða upp á þetta.